Potwornym dla Polski zrządzeniem losu przywódcy nazistowskich Niemiec postanowili, nie pytając przecież Polaków o zgodę, że będą mordować Żydów właśnie na terenie Polski. Polacy nie mieli żadnego wpływu na tę decyzję, nie mogli się jej sprzeciwić, nie są za nią w żaden sposób odpowiedzialni. Pod wpływem morderczej obsesji jednego z największych złoczyńców w historii ludzkości los rzucił wyzwanie Polakom: z wewnątrz polskiego społeczeństwa wyrwano na męczeńską śmierć jedną dziesiątą współobywateli dlatego, że byli Żydami. Wynika z tego, między innymi, przeogromny temat dla polskiej historiografii, w ramach którego musimy również odpowiedzieć na pytanie: jak reszta polskiego społeczeństwa zachowywała się w tych okolicznościach i czy Polacy temu wyzwaniu sprostali?
Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów ukazała się po raz pierwszy drukiem niemal dziesięć lat temu i przeszła właściwie niezauważona, chociaż problematyka dotycząca „Żydów, Polaków, Niemców i komunistów” — jak pokazała dyskusja wokół Sąsiadów i echo amerykańskiego wydania Strachu — ma w Polsce dużą i porywczą publiczność. W książce, którą Czytelnik bierze właśnie do ręki, dodałem do pierwotnie wydrukowanego zbioru esej o kolaboracji. Ma on trochę inny charakter niż trzy oryginalne rozdziały Upiornej dekady, bo przede wszystkim poświęcony jest ogólnym rozważaniom na temat samego zjawiska kolaboracji i pojęcia, którym je określamy. W jego końcowej części wracam jednak do polskiej specyfiki okresu okupacji, dzieląc się uwagami, które uważam za bardzo istotne również i dla zrozumienia, dlaczego autentyczna historia polsko-żydowskich stosunków podczas wojny nie mogła przedrzeć się do świadomości historyków przez tak długi czas lub była przedstawiana fałszywie.
Jan Tomasz Gross
